24 aprel 2020 - 04:00

2020-ci ilin əvvəlindən bəri bütün dünyaya təsir edən viral pandemiya ilə mübarizə tədbirlərini gücləndirmək üçün süni intellekt (AI) bir vasitə olaraq istifadə olunur. Çinin Uhan şəhərindən başlayan koronavirus dünyanı təhlükəli vəziyyətlə baş-başa buraxmışdır. Çin öz güclü texnologiya sektoruna, xüsusi olaraq süni intellekt (AI) və “Data Science”-a arxalanaraq virusa qarşı addımlar atmağa başladı. Gəlin, süni intellekt, “Data Science”, və texnologiyanın COVID-19-a qarşı mübarizəsini birlikdə nəzərdən keçirək:

1. Xəstəliyi müəyyən etmək, izləmək və proqnozlaşdırmaq - COVID-19 kimi bir yoluxucu bir xəstəlik ilə mübarizə zamanı müşahidə olduqca vacibdir. Hər birimiz təsdiq edə bilərik ki, dövrümüzdə insan fəaliyyəti – xüsusilə də “dəmir quşlar”la miqrasiya - virusun dünyada yayılmasına cavabdehdir. Tarixə nəzər yetirsək görərik ki, bu “dəmir quşlar”ı 1918-ci ildə köç edən vəhşi quş sürüləri əvəz etmişdi və dünya əhalisinin 29.5 %-ninin məhv olmasına səbəb olan “İspan qripi”ni yayılmasında səbəbkar olmuşdur. XXI əsrin ilk idarə edilə bilən pandemiyası olan COVID-19-un ilk izləri haqqında Kanadanın Toronto şəhərində yerləşən “BlueDot” xəbər vermişdir ki, bu da Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzi (CDC) ilə müqayisədə virusun daha sürətli yayılmasını izləmək, tanımaq və bildirmək üçün maşın öyrənmə və təbii dil emalından istifadə etmə imkanını yaratmışdı. Belə ki, 2019-cu ilin dekabr ayının 30-da “BlueDot” Çinin Uhan bölgəsində bir bazar ətrafında yaranan “qeyri-adi xəstəlik”lə bağlı bütün özəl sektor və dövlət sektorundan olan müştərilərinə xəbərdarlıq etdi. Bununla da virusun fərqinə varan və reallığını dərk edən ilk platforma olmağı bacardı. Xəbərdarlıq zamanı “BlueDot” xəstəliyə yoluxmuş insanların sayının 27 nəfər olduğunu və xəstəliyin baş verdiyi bazarın isə dəniz məhsulları və canlı heyvanlar satışı ilə məşğul olduğunu bildirdi. Bundan əlavə, platforma Uhanla çox yaxın əlaqəsi olan şəhərlərin və ölkələrin siyahısını hazırladı. Bununla da virusun potensial yayılma zonalarını bəlli etdi. Həmin zonalar bunlardır: Sinqapur, Pxuket, Taybey, Banqkok, Seul, Tokyo və Honkonq. Nəticədə həmin bu 7 şəhər məhz platformanın təxmin etdiyi kimi koronavirusun rast gəlindiyi şəhərlər siyahısında ilk yerləri tutdu. Bununla da “BlueDot” bütün müştərilərini yayılan virusla bağlı tamamilə düzgün informasiya və data ilə təmin etməyi bacardı. Məhz bu təxminlər sayəsində Çindən 130 km uzaqlıqda yerləşən Tayvan “Big Data”dan istifadə edərək virus yayılmağa başladıqdan etibarən artıq virusun kimdən-kimə keçməsi haqqında xəritə hazırlamış və həmin şəxslərin karantində saxlanılmasına nail olmuşdurlar. Həmçinin, onlar ölkə ərazisindəki bütün xəstəxanaların məlumat (data) bazalarından istifadə edir, bununla da insanların 14 gün ərzində səyahət etdiyi məkanları və simptomları əvvəlcədən izləyə bilirdilər. Maraqlıdır ki, Tayvan hökuməti informasiya texnologiyaları vasitəsilə, həm də ərazinin tibbi maska tələbini təxmin etdi və buna uyğun istehsal prosesinə başladı. Həmçinin, həmin maskaların satış qiymətinə limit qoyuldu. Xalq isə sahib olduqları xüsusi “ID”-lər olan kartlarla tibbi maska ala bilirdi. Hətta əsgərlər belə fabriklərdə tibbi maska istehsalı üçün çalışırdılar.

2. Diaqnoz etmək - Süni intellekt şirkəti “İnfervision”, ön xəttdəki səhiyyə işçilərinə xəstəliyi səmərəli və effektiv şəkildə aşkarlamağa və izləməyə kömək edən süni intellekt (AI) həllini təqdim etdi. Virus səhiyyə müəssisələrində görüntü şöbələri üçün iş yükünün artırmışdı. Xəstələr və həkimlər adətən Kompüter Tomoqrafiyası (CT) nəticələrini əldə etmək üçün bir neçə saat gözləməli olurdular. Məlumdur ki, xilas olunan hər dəqiqə xəstəxanada çirklənmə ehtimalını azaltmaq üçün vacibdir. “Infervision” süni intellekti (AI) də bütün hallarda CT diaqnoz sürətini artırdığı üçün bu mənada çox səmərəlidir. Bundan əlavə, Çinin elektron ticarət nəhəngi Alibaba bir saniyədə 96% dəqiqliklə virusu müəyyən edən AI ilə diaqnoz sistemini qurmuşdur.

3. Səhiyyədə ödənişləri asanlaşdıran “blockchain” platforma - Bu dönəmdə iş yükü artan təkcə səhiyyə sistemlərinin kliniki əməliyyatları deyil, həm də xəstələrin qəbulu ilə məşğul olan biznes və inzibati bölgülərdir. İş mühitində Çin Ticarət Nazirliyinin tövsiyələrindən biri də kart və mobil ödənişlərə təşviq etmək idi. Elə həmin zamanda “Alipay”in sahibi “Ant Financial”, blokçeyn əsaslı qarşılıqlı yardım platforması Xiang Hu Baoya malik idi. O, 100 kritik xəstəlik üçün sağlamlıq ödəmələrini təmin edə bilirdi. “Ant Financial” koronavirusu seçimini də bura əlavə etdi və bu xəstəlik növünə olan ödənişləri öz vəsaiti hesabına ödəyəcəkdi. “Ant Financial” tərəfindən təklif olunan bu blokçeyn platforması ödəmələri sürətləndirməyə kömək edir, həmçinin, xəstələr və xəstəxana işçiləri arasında qarşılıqlı təması azaldır.

4. Dronların tibbi ləvazimatları çatdırması - Virusun yayılmağa başladığı bir əraziyə tibbi ləvazimatları yetişdirməyin ən təhlükəsiz və sürətli yolu pilotsuz uçuş aparatlarından istifadə etməkdir. “Terra Drone”, pilotsuz uçuş aparatlarından istifadə edərək minimum risk ilə tibbi təchizatı və karantin materiallarını "Xinchang County xəstəliklərə nəzarət mərkəzi" və Xalq Xəstəxanası arasında daşıyır. Dronlar həmçinin ictimai yerlərə nəzarət etmək, karantin mandatlarını izləmək üçün istifadə olunur.

5. Robotlar sterilizasiya edir, yemək daşıyır və digər vəzifələri yerinə yetirir - Robotlar virusa həssas deyildir, buna görə də insanlar arasında qarşılıqlı təması azaltmaq üçün təmizlik, sterilizasiya, qida və dərman çatdırmaq kimi bir çox işləri yerinə yetirmək üçün istifadə olunurlar. Uyğunluğu təmin etmək üçün bəzi dronlar ictimai yerlərdə istifadə etməyən şəxsləri izləmək üçün istifadə olunur, digərləri daha geniş auditoriyaya məlumat yaymaq və ictimai yerləri dezinfeksiya etmək üçün istifadə olunur. “Blue Ocean Robotics” şirkətinin UVD robotları (Ultraviolet Disinfection) bakteriya və virusları öldürmək üçün ultrabənövşəyi işıqdan istifadə edir. Shenzhen mərkəzli bir texnologiya şirkəti olan MicroMultiCopter, tibbi nümunələrin və karantin materiallarının şəhər daxilində daşınması ilə əlaqəli olan virusların ötürülmə riskini dronlarının yerləşdirilməsi ilə azaltmağa kömək etdi. Robotların qida və dərman çatdırılmasında istifadə edildiyi üçün tibb işçiləri üçün risk olmadan xəstəyə qulluq da faydalanmışdır. Otaq təmizliyi və izolyasiya palatalarının sterilizasiyasının rolu robotlar tərəfindən də doldurulub. Yemək sənayesi mərkəzli Pudu Texnologiyaları robotlarını bu məqsədlər üçün 40-dan çox xəstəxanaya yerləşdirərək səhiyyə sahələrini genişləndirməyə nail oldu.

6. Dərmanların hazırlanması - Amerikan startapı “Moderna”, Çin texnologiya nəhəngi “Baidu”, Oregon Dövlət Universiteti və “Rochester” Universiteti tərəfindən yaradılan “Linearfold” proqnozlaşdırma alqoritmi, “Google”un ana şirkəti olan “Alphabet”in bir törəməsi olan “DeepMind”ın “AlonFold” süni intellekt (AI) sistemi virusu yarada biləcək zülalları anlamaq üçün ən son süni intellekt (AI) alqoritmlərindən və hesablama gücündən istifadə etdi və müalicənin tapılmasına kömək etmək üçün nəticələri dərc etdi. “BenevolentAI” dünyanın ən ağır xəstəliyinə qarşı mübarizə apara bilən dərmanlar tapmaq üçün Süni İntellekt sistemlərindən istifadə edir və indi koronavirusun müalicəsi üçün göstərilən səyləri dəstəkləyir. Şirkət ilk dəfə olaraq yoluxucu xəstəliklərə yönəlik məhsul üzərində işləyir. Şirkət faydalı ola biləcək mövcud dərmanları təklif etmək üçün öz proqnoz imkanlarından istifadə etdi. Eyni zamanda, “IBM”, “Amazon”, “Google” və “Microsoft” epidemiologiya, bioinformatika və molekulyar modelləşdirmə sahələrində çox böyük məlumat toplusunu emal etmək üçün serverlərinin hesablama gücünü təmin etdi.

7. Qorunma üçün innovativ parçalar - İsrail startupı olan “Sonovia” kimi şirkətlər, sağlamlıq müəssisələrini və başqalarını metal oksid nano-hissəcikləri sayəsində anti-patogen, bakteriya əleyhinə parça ilə hazırlanan üz maskaları ilə təmin edə biləcəyinə ümid edir. Maskalar və digər qoruyucu məhsullar hazır olduqdan sonra məhsulların satışı üçün “Amazon” mağazasının açılacağı bildirilir.

8. Süni İntellektlə uyğunsuzluq göstərən və ya virusa yoluxmuş şəxsləri müəyyən etmək - Texnologiya və Süni İntellektin mübahisəli istifadəsi ilə yanaşı, Çinin inkişaf etmiş nəzarət sistemi “SenseTime”dan qızdırma ola bilən və virusa daha çox meylli insanları müəyyənləşdirmək üçün üz tanıma (facial recognition) texnologiyasından və temperaturun aşkarlanması proqramından istifadə etmişdir. Bənzər texnologiya vasitələrindən olan "ağıllı dəbilqələr" (smart helmets) “Sichuan” əyalətinin vəzifəli şəxsləri tərəfindən qızdırma olan insanları müəyyən etmək üçün istifadə edilib. Çin hökuməti ayrıca, səyahət tarixi, virus qaynar nöqtələrində nə qədər vaxt keçirdikləri və virusu daşıyan insanlara təsiretmə riskini müəyyənləşdirmək və qiymətləndirmək üçün “Big data”dan istifadə edən Sağlamlıq Kodu ( Health Code) adlı bir izləmə sistemi hazırlamışdır. Vətəndaşlara, kütləvi “WeChat” və ya “Alipay” tətbiqləri vasitəsilə karantin altına alınması və ya ictimai yerlərə icazə verilməməsi barədə rəngli kod (qırmızı, sarı və ya yaşıl) verilir. Eyni zamanda son bir neçə həftədə virusun yayılmasının qarşısının alınması üçün haqqında çox danışılan “COVID-19 tracking app” formatlı mobil tətbiqlərin yaradılması nəticəsində də xəstəliyin yoluxma dinamikasını ölçmək, xəstə ilə təmas yaratmış şəxslərin ağıllı telefonlardakı eyni adlı tətbiq vasitəsilə məlumatlandırılmasını təmin etmək olur. Belə ki bu formatlı mobil tətbiqlər artıq nəinki Sinqapur, Koreya kimi Asiya nəhənglərində tətbiq olunur, eyni zamanda bir çox Avropa ökələrində də tətbiq olunması planlaşdırılır. Həmçinin, yaxın vaxtlarda Apple və Google şirkətlərinin birgə əməkdaşlığı nəticəsində bu cür tətbiqin istifadəyə verilməsi barədə məlumatlar da son zamanlar mətbuatda geniş yayılmışdır. Bundan əlavə, hal-hazırda “Facebook” bu məqsədlə anonimləşdirilmiş istifadəçi datasından istifadə edir, həmin istifadəçilərin səyahət tarixçələrini qeydə alır və yüksək keyfiyyətli sıxlıq xəritələri hazırlayır. Hansı ki, həmin bu proseslər virusun hansı istiqamətdə və hansı sürətlə yayılacağını təxmin etməyə kömək edir.

9. Məlumat bölüşən “chatbot”lar – Kanadada fəaliyyət göstərən Stallion.AI, müxtəlif dilli virtual sağlamlıq agenti qurmaq üçün təbii dildə işləmə imkanlarından istifadə edərək, COVID-19 ilə əlaqəli suallara cavab verə bilən, etibarlı məlumat və dəqiq təlimatlar verə bilən, qoruyucu tədbirləri tövsiyə edən, simptomları yoxlayan və tövsiyə edən, öz-özünə təcrid olunmasına ehtiyac olub-olmaması haqqında məsləhətlərin verilməsində insanlara dəstək olmuşdur. Bundan əlavə, Asiya ölkələrinin əksəriyyətində virusun ən çox yayıldığı qaynar nöqtələri canlı izləməyə imkan verən xüsusi analitik xəritələr, xəbərdar edən platformalardan da istifadə olunmuşdur. 10. Koronavirus peyvəndi üzərində işləyən Superkompüterlər – “Tencent”, “DiDi” və “Huawei” kimi bir neçə nəhəng texnoloji şirkətin bulud (cloud) hesablama mənbələri, superkompüterləri tədqiqatçılar tərəfindən virusa qarşı bir müalicə və ya peyvəndin inkişafını sürətli izləmək üçün istifadə olunur. Hesablamalar və model həlləri tətbiq olunacaq bu sistemlərin sürəti standart kompüterin işlənməsindən daha sürətli olur.

Müəllif : Əzizə Vidadi